,, Zginęli, abyśmy żyli wolni! Na tym miejscu dnia 5 lipca 1940 r. hitlerowcy (Niemcy) rozstrzelali 115 polskich bojowników o wolność ojczyzny. Cześć ich pamięci!" - inskrypcja na tablicy upamiętniającej pomordowanych. 5 lipca 1940r w ramach Akcji AB, na zboczach góry Gruszka pod Tarnawą Dolną funkcjonariusze niemieckiej policji porządkowej dokonali masowej egzekucji 112 polskich więźniów z Sanoka.

 

5 lipca 1940r w ramach Akcji AB, na zboczach góry Gruszka pod Tarnawą Dolną funkcjonariusze niemieckiej policji porządkowej dokonali masowej egzekucji 112 polskich więźniów z Sanoka.

4 lipca 1940 więźniowie byli prowadzeni grupami po 10 osób szpalerem z więzienia do budynku sądu, tam następowało formalnie przesłuchanie (w czasie którego Niemcy zadawali jednakowe pytanie: czy oskarżony szedł do polskich legionów na Węgry?), a po godz. 15 w wyreżyserowanym przez Niemców procesie ogłaszono im wyrok: karę śmierci przez rozstrzelanie, wydany przez niemiecki Sondergericht (sąd specjalny wzgl. Sąd Doraźny z Rzeszowa o charakterze policyjnym, jednocześnie informując, iż Generalny Gubernator okupowanych obszarów polskich Hans Frank nie skorzystał wobec nich z prawa łaski).

Po upływie ok. 12 godzin od czasu ogłoszenia wyroków, wczesnym ranem ok. godz 3 w dniu 5 lipca 1940 (według innej wersji już około północy) skazani byli wyprowadzeni z celi w porządku alfabetycznym, kierowani na dziedziniec więzienia i wprowadzani do podstawionych czterech policyjnych samochodów transportowych.

 Po załadowaniu ciężarówek Niemcy wywieźli z Sanoka więźniów w kierunku południowym przez Zagórz na obszary leśny, położony na stoku góry Gruszka powyżej Tarnawy Górnej. Las był w tym czasie otoczony przez niemiecką policję i wojsko. Zaangażowane przez Niemców oddziały robotnicze, złożone z osób narodowości niemieckiej, dokonały uprzednio wykopania dołów. Przywiezieni na miejsce skazańcy byli ustawiani nad dołami i rozstrzeliwani przy pomocy karabinów maszynowych. Po dokonaniu egzekucji pierwszego transportu, cztery pojazdy ciężarowe powróciły do Sanoka, po czym dokonano transportu następnej grupy skazanych w to samo miejsce, gdzie ponownie dokonano egzekucji. Rozstrzeliwanie zakończono przed godz. 5 rano w dniu 6 czerwca.

Egzekucje przeprowadzili funkcjonariusze niemieckiego 45. batalionu policyjnego (niem. Polizei-Bataillon 45), stacjonującego w Rzeszowie. W trakcie egzekucji Niemcy uruchomili silniki pojazdów celem zagłuszenia strzałów z broni oraz krzyków ofiar. Masowe groby zostały zasypane, a teren wyrównany i ugnieciony przy pomocy samochodów ciężarowych. Celem ukrycia miejsca zbrodni ułożono na nim dwa ścięte w pobliżu świerki. Następnie na tym terenie zostały zasadzone drzewka.

Rankiem tuż po egzekucji dwaj mieszkańcy z Tarnawy Górnej dotarli na obszar zbrodni, zauważając poruszający się grunt masowego grobu. Usiłując rozkopać to miejsca natrafili na ciało Leokadii Górskiej, jednak wobec zbliżania się tamże niemieckich funkcjonariuszy z psami, oddalili się stamtąd. Władze niemieckie wydały ludności Tarnawy Górnej zakaz wstępowania na teren leśny w okolicy dokonania zbrodni. Pomimo tego niektórzy mieszkańcy udali się na miejsce egzekucji, gdzie odnaleźli części garderoby ofiar, w tym damskiej. 

W oficjalnym rejestrze administracji niemieckiego więzienia w Sanoku z lat 1939-1940 dokonywano adnotacji samobójstwo przy 113 więźniach skazanych na karę śmierci.

Po przejęciu władzy przez komunistów i nastaniu Polski Ludowej 20 sierpnia 1946 Powiatowa Rada Narodowa w Lesku podjęła uchwałę o przeprowadzeniu ekshumacji ofiar egzekucji. W tym celu został powołany tamże specjalny komitet mający zadanie przeprowadzenie ekshumacji oraz przeniesienie ciał ofiar na cmentarz w Lesku. Po dokonaniu ekshumacji – według różnych źródeł jesienią 1946 lub w 1947.

Przewiezione do Sanoka ciała w kilkunastu trumnach zostały najpierw umieszczone publicznie przed budynkiem kamienicy w centrum miasta i tam odbyły się uroczystości żałobne. Następnie szczątki ofiar, przy asyście żołnierzy Wojska Polskiego, zostały przewiezione na cmentarz przy ul. Rymanowskiej w Sanoku i pochowane w zbiorowej mogile. W późniejszym czasie postumencie z tablicą pamiątkową umieszczono rzeźbę Sokoła, wykonaną w 1939 roku przez Stanisława Jana Piątkiewicza, która pierwotnie była umieszczona na Gmachu Towarzystwa Gimnastycznego Sokół w Sanoku.

U podnóża wzniesienia Gruszka znajduje się zbiorowa mogiła ofiar egzekucji w formie ziemnego kurhanu, na którym w 1961 ustanowiono upamiętniający zbrodnię obelisk. Znajduje się na nim krzyż Orderu Virtuti Militari, opleciony koroną z drutu kolczastego obejmującą trójkątną literę „P” oraz inskrypcją Cześć ich pamięci. Na tablicy pamiątkowej umieszczono inskrypcję:

,, Zginęli, abyśmy żyli wolni! Na tym miejscu dnia 5 lipca 1940 r. hitlerowcy rozstrzelali 115 polskich bojowników o wolność ojczyzny. Cześć ich pamięci!"

#Polishholokaust #GermanDeathCamps #StratyWojenne #NiemieckieZbrodnie #DeutscheVerbrechen #GermanCrimes #WW2 #WorldWarTwo #ReparationsForPoland