Dziś mamy 11 listopada 2022 roku. Dokument, który prezentuję poniżej, dowodzi jak ważna jest niepodległość dla Polaków. Pozostawał on tajny do 2016 roku, kiedy to został odnaleziony w zakamarkach narodowego archiwum Węgier przez dr Endre László Vargę, emerytowanego pracownika naukowego Uniwersytetu Kalwińskiego w Budapeszcie.

 Dziś mamy 11 listopada 2022 roku. 

Dokument, który prezentuję poniżej, dowodzi jak ważna jest niepodległość dla Polaków. Pozostawał on tajny do 2016 roku, kiedy to został odnaleziony w zakamarkach narodowego archiwum Węgier przez dr Endre László Vargę, emerytowanego pracownika naukowego Uniwersytetu Kalwińskiego w Budapeszcie. Dr Varga, który jest absolwentem historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, przyjechał w listopadzie 2016 roku do Warszawy, gdzie promował swoje opracowanie źródłowe, wydane przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych w Warszawie pod redakcją naukową prof. dr hab. Grzegorza Nowika. Publikację recenzował prof. dr hab. Janusz Cisek [patrz źródło zalinkowane na końcu wpisu]

Dokument stanowi treść tajnego układu sowiecko-niemieckiego, podpisanego w Berlinie w dniu 24 maja 1920 roku. Układ określał zakres współdziałania Rzeszy Niemieckiej i Rosji Sowieckiej i w intencji miał na celu przekreślenie konsekwencji pokoju wersalskiego. Był bezpośrednio wymierzony w Polskę, prowadzącą wówczas wojnę z Rosją Sowiecką. Chodziło o powrót do granicy niemiecko-rosyjskiej z pierwszej połowy 1914 roku, a więc o zlikwidowanie odrodzonego Państwa Polskiego. Sygnowali go minister spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej Walter Rathenau i pełnomocnik ludowego komisarza spraw zagranicznych Rosji Sowieckiej Viktor Kopp. Oczywistym jest, że układ z 24 maja 1920 roku może być uważany za prekursora układu w Rapallo w 1922 r. oraz paktu Ribbentrop–Mołotow z 23 sierpnia 1939 r.

Prezentowany dokument trafił w ręce wywiadu węgierskiego pod koniec sierpnia 1920 r. Najprawdopodobniej został zdobyty przez węgierskiego barona płk. SG Ferenca Abelea de Lilienfelda (1876–1928), byłego oficera c.k. armii, który podczas I wojny światowej był oddelegowany przez austro-węgierskie Naczelne Dowództwo do niemieckiego Naczelnego Dowództwa. Po wojnie był on pełnomocnikiem oraz tajnym attaché wojskowym przy Poselstwie Węgierskim w Berlinie. Płk. Abele jako arystokrata miał zarówno powiązania rodzinne, jak i szerokie znajomości w kręgach wojskowych Niemiec. Do dnia dzisiejszego nie natrafiono na ślad, który potwierdzałby, że informacje o treści tego dokumentu zostały przez węgierski wywiad przekazane do Polski.

Analizując jego treść wydaje się, że początek (punkt I) dokumentu jest streszczeniem (omówieniem) układu. Kolejne jego części (od pkt. II) są, w znacznym stopniu, dosłownym wyciągiem z oryginału, choć tego autor notatki nie zaznaczył.

Choć tajny układ został podpisany przez obie strony w dniu 24 V 1920 r., to był następnie uzupełniony klauzulami z 5 VII 1920 r. i kolejną z 20 VII 1920 r. Klauzule obok ludowego komisarza spraw zagranicznych Maksima Litwinowa sygnował specjalny wysłannik Lenina Lew Kamieniew. Nie wiemy, czy i kiedy został ratyfikowany, a także, jaki wpływ na jego ew. ratyfikację (lub nie) oraz wejście w życie (lub nie) – miała klęska Armii Czerwonej w Bitwie Warszawskiej.

==

1920 maj 24, Berlin.

Tajne! Notatka dostarczona do MSZ w Budapeszcie: 24 VIII 1920 r.

I

Polityczna część układu niemiecko-sowieckiego podpisanego 24 V [1920] w Berlinie przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy [Niemieckiej] i rosyjskiego pełnomocnika Viktora Koppa składa się z następujących ważniejszych punktów:

W pierwszej części układu Niemcy zobowiązują się, że nie przepuszczą [przez swoje terytorium] żadnej siły militarnej ani materiałów wojskowych, których transporty byłyby pośrednio lub bezpośrednio wymierzone w Rosję Sowiecką, nawet w razie zmian w traktacie wersalskim lub traktacie z St.-Germain, których pod żadnym względem nie uznaje dla siebie jako obowiązujące czy miarodajne.

5 VII [1920] dołączono następującą klauzulę:

Rosja Sowiecka, wychodząc z założenia, że nie zobowiązuje jej traktat wersalski, w żaden sposób nie stanie na przeszkodzie niemieckim staraniom, które mają na celu przyłączenie niemieckiej Austrii.

II

Minister spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się do zachowania absolutnej neutralności wobec wszelkich, nie związanych z polityką wewnętrzną zarządzeń Rosji Sowieckiej. Wobec czego Rada Komisarzy Ludowych, na podstawie załączonego tutaj pod numerem b/3 listu gwarancyjnego, który zawiera podpisy wszystkich komisarzy ludowych, wstrzyma się od jakiejkolwiek propagandy w obrębie Rzeszy Niemieckiej. Niemiecki minister spraw zagranicznych uzależnia od tego dotrzymanie punktów niniejszego układu.

Klauzula z 5 VII [1920]:

Niniejszy punkt pozostanie ważny nawet w wypadku, gdy niemiecka Austria przyłączy się do Niemiec. Kamieniew i Litwinow w imieniu Rosji Sowieckiej kontrasygnowali list gwarancyjny, zgodnie z którym Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się wspomóc każdym możliwym sposobem Rzeszę Niemiecką w odzyskaniu terenów odebranych jej traktatem wersalskim.

5 VII [1920]:

to rozporządzenie układu nie dotyczy niemieckiej Austrii. Wschodnią granicę Niemiec, niezależnie od ewentualnych zwrotów w polityce zagranicznej, stanowi granica Rzeszy Niemieckiej z 1 VIII 1918 r. Ta część układu została podpisana przez Koppa, Kamieniewa i Litwinowa, a ze strony Rzeszy Niemieckiej – przez prezydenta Rzeszy, przewodniczącego delegacji do spraw polityki zagranicznej i ministra spraw zagranicznych. Fragmenty dołączone 5 VII [1920] ze strony austriackiej kontrasygnowali Renner i Rappaport.

24 V [1920] dołączono kolejne części: znajdujące się pod nr p/947 per 1920 w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych (porozumienia zawarte w Norwegii) pomiędzy austriacką i niemiecką stroną oraz Rosją Sowiecką, w których układające się państwa zobowiązały się do wzajemnej wymiany przebywających na ich terenach żołnierzy oraz osób cywilnych. Jako dodatek do niniejszego punktu 20 VII 1920 r. Rząd Rzeszy Niemieckiej wydał internowanych komisarzy ludowych Węgierskiej Republiki Rad. Rząd Rzeszy Niemieckiej w skutek zawiązanej wcześniej umowy z rządem niemieckiej Austrii składa zobowiązanie, że w miarę swoich możliwości będzie wspierać z życzliwą neutralnością wszystkie zarządzenia wojskowe (lub dotyczące polityki zagranicznej) Rosji [Sowieckiej], które będą egzekwowane przy pomocy sił zbrojnych lub na drodze dyplomatycznej.

Załączono list gwarancyjny Litwinowa.

List gwarancyjny:

W swoich rozporządzeniach dotyczących polityki zagranicznej Rosja Sowiecka zawsze będzie miała na uwadze nadrzędne interesy Rzeszy Niemieckiej. Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się, że za pośrednictwem komisarza ludowego do spraw wojskowych i zagranicznych będzie uprzednio informować aktualnego ministra spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej o opisanych w niniejszym punkcie zarządzeniach związanych z polityką zagraniczną. Decyzję aktualnego ministra spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej Rada Komisarzy Ludowych weźmie pod rozwagę i w miarę możliwości uzna za obowiązującą. Jeśli opisane w niniejszym punkcie kwestie polityki zagranicznej pod jakimkolwiek względem kolidują z interesami Rzeszy Niemieckiej, przebywający w Rzeszy rosyjski przedstawiciel dyplomatyczny poinformuje o tym ministra spraw zagranicznych Rzeszy w ciągu 48 godzin. Niemiecki minister spraw zagranicznych zobowiązuje się również w ciągu 48 godzin zająć ostateczne stanowisko w tej kwestii. Niniejszego punktu nie można zmienić; nie dotrzymanie tego punktu uznaje się za naruszenie układu.

III

Za pośrednictwem swojego przedstawiciela dyplomatycznego w Berlinie Rosja Sowiecka będzie z wyprzedzeniem informowała niemieckiego ministra spraw zagranicznych o wszystkich posunięciach dyplomatycznych, które pod jakimkolwiek względem mogą wpłynąć na interesy Rzeszy Niemieckiej. Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się przez swojego ministra spraw zagranicznych, aby we wszystkich swoich zarządzeniach, które mogłyby wpłynąć na stosunki międzynarodowe Rosji [Sowieckiej], stosunki te uznawał jako wytyczne dla siebie.

IV

Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się, że uzna za nieważne wszystkie zawiązane przed podpisaniem niniejszego układu umowy i zobowiązania, które w jakikolwiek sposób naruszają interesy Rosji Sowieckiej. Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się, że uzna za nieważne wszystkie porozumienia, które obowiązywały ją w chwili podpisania niniejszego układu, o ile naruszają interesy Rzeszy Niemieckiej. Do podjęcia decyzji o tym, czy zaistniał konflikt interesów, upoważnieni będą pełnomocnicy do spraw polityki zagranicznej obu rządów: minister spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej i rosyjski komisarz ludowy.

V

1) Rząd Rzeszy Niemieckiej od momentu podpisania niniejszego układu uznaje za niebyłe wszystkie żądania (podatki państwowe, udziały), które wysunęły wobec siebie wraz z Rosją 1 VIII 1914 r.

2) Rząd Rzeszy Niemieckiej uznaje wszelkie pretensje Rosji Sowieckiej, które dotyczą ziem odebranych jej traktatem wersalskim.

3) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się zachować życzliwą neutralność wobec wszystkich działań Rosji [Sowieckiej], które mają na celu odzyskanie powyższych terenów.

Klauzula 5 VII [1920]:

4) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się, że w miarę swoich możliwości będzie aktywnie wspierał opisane powyżej dążenia Rosji Sowieckiej.

a) Wykaz niemieckich żołnierzy i oficerów znajdujących się obecnie w rosyjskiej armii: 1 III 1920 r.: 14 tys. żołnierzy, 29 oficerów, 72 podoficerów.

b) 28 V [1920] zostali uzupełnieni o: 25 oficerów ze Sztabu Generalnego wyznaczonych do technicznych oddziałów pomocniczych, 25 oficerów z przygotowaniem technicznym, 20 lekarzy.

c) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się, że nie będzie stawać na przeszkodzie temu, aby ten stan liczebny dalej się powiększał.

d) Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się, że spośród zarejestrowanych i zaewidencjonowanych w Rosji [Sowieckiej] 1 VIII 1918 r. żołnierzy i oficerów Rzeszy Niemieckiej uwolni w ciągu dwóch miesięcy od chwili podpisania niniejszego układu tych, którzy wyrażą chęć powrotu do Rzeszy Niemieckiej.

aa) Niniejsze rozporządzenie nie dotyczy Niemców z Rzeszy, którzy zobowiązali się wypełnić trzyletnią służbę żołnierską w tzw. Armii Czerwonej w myśl rozporządzeń wydanych przez Radę Komisarzy Ludowych. Wspomniana powyżej liczba odnosi się do żołnierzy, którzy nie zobowiązali się do rzeczonej trzyletniej służby.

[Klauzula z] 5 VII [1920]:

bb) zobowiązali się: stan żołnierzy – 24 tys. ludzi, stan liczebny oficerów – 610

5) Rada Komisarzy Ludowych podtrzymuje i według możliwości wspiera wszystkie zarządzenia Rzeszy Niemieckiej mające na celu zwiększenie stanu liczebnego żołnierzy. Rzesza Niemiecka pod żadnym względem nie ingeruje w wydane w podobnym celu zarządzenia Rosji Sowieckiej.

6) Rzesza Niemiecka w czasie trwania niniejszego układu wszystkimi możliwymi środkami będzie wspierała utrzymanie jedności sił zbrojnych Rosji Sowieckiej. Pod tym względem zobowiązania określone w traktacie wersalskim nie mogą ograniczać Rzeszy Niemieckiej.

a) Do dyspozycji oddano opisane przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej narzędzia:

- Dokładny wykaz uzbrojenia wyprodukowanego w latach 1918–1920 przez fabrykę dział Kruppa w Essen.

- Materiały wojskowe trzymane w ewidencji w magazynach w Poczdamie i Dreźnie.

- Załączony tutaj przez ministra spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej wykaz oddanej do dyspozycji zbędnej amunicji.

b) Załączony tutaj przez ministra spraw wojskowych Rzeszy Niemieckiej wykaz oddanego do dyspozycji uzbrojenia:

- Kompleks artyleryjski we Frankfurcie n/M

- Hamburskie materiały wojskowe do obrony wybrzeża, wyposażenie wojskowe trzymane w ewidencji w magazynach w Lubece i Bremie.

7) Państwo Niemieckie zobowiązuje się zatwierdzić wszystkie zarządzenia, które do chwili podpisania niniejszego układu wydała Rada Komisarzy Ludowych. Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się zatwierdzić wszystkie zarządzenia, które do chwili podpisania niniejszego układu wydała Rzesza Niemiecka.

[Klauzula z] 5 VII [1920]:

Nie dotyczy to zarządzeń, które ze względu na politykę zagraniczną obu państw są obecnie przedmiotem pertraktacji. (Zob.: raport Kamieniewa o pertraktacjach w Londynie.)

8) Rosja Sowiecka jako miarodajne pod każdym względem uznaje noty dyplomatyczne dostarczone do chwili podpisania niniejszego układu przez rząd Rzeszy Niemieckiej berlińskiemu przedstawicielowi dyplomatycznemu Rosji Sowieckiej.

a) Noty odnośnie polityki polskiej i wschodniej, angielskie noty dyplomatyczne, francuskie noty protestacyjne.

b) Minister spraw zagranicznych Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się w powyższych kwestiach uznać za miarodajne noty dyplomatyczne, które do chwili podpisania niniejszego układu przekazała Rada Komisarzy Ludowych.

9) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się utrzymać niniejszy układ w bezwzględnej tajemnicy. Z tego obowiązku może go zwolnić tylko Rada Komisarzy Ludowych.

Realizacja niniejszego układu jest niezależna od jakichkolwiek zmian w polityce wewnętrznej obu państw.

Układ gospodarczy 28 V 1920 r.

Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się zaspokoić w poniższy sposób potrzeby określone w nocie berlińskiego przedstawiciela dyplomatycznego Rady Komisarzy Ludowych.

1) Rząd Rzeszy Niemieckiej przy zachowaniu warunków określonych w 1. punkcie niniejszej noty jest skłonny oddać do dyspozycji Rosji Sowieckiej następujące materiały:

a) materiały kolejowe,

b) maszyny gospodarcze,

c) materiały budowlane,

d) materiały chemiczne,

e) lekarstwa, sprzęty szpitalne, wyposażenie medyczne,

f) wyroby tekstylne,

g) przetworzona skóra, materiały skórzane.

2) Wykaz materiałów zestawionych przez komisarza ludowego do spraw skarbowych:

- różne towary (nie było czasu na pobranie szczegółowych danych).

Klauzula: Dotrzymanie zobowiązań ujętych w tych punktach jest zależne od wyników polityki zagranicznej obu państw.

3) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się udostępnić państwu rosyjskiemu pożyczkę z dziesięcioletnim terminem spłaty na opisane w powyższych punktach towary.

4) Rząd Rzeszy Niemieckiej zobowiązuje się, że przy zachowaniu powyższych warunków będzie w miarę swoich możliwości od czasu do czasu, poczynając od chwili przyjęcia niniejszego układu, przekazywać do dyspozycji Rady Komisarzy Ludowych materiały opisane w przekazanym przez niego wykazie.

5) Rada Komisarzy Ludowych zobowiązuje się zakupić od Rzeszy Niemieckiej całe swoje zapotrzebowanie gospodarcze oparte na warunkach ujętych w punkcie 4.

6) Zobacz odnośne tego fragmenty z układu z 24 V [1920].

Rzesza Niemiecka uznaje za niebyłe wszystkie zobowiązania gospodarcze, które podjęła przed podpisaniem niniejszego układu. Rada Komisarzy Ludowych uznaje za niebyłe wszystkie porozumienia gospodarcze, które nawiązała przed podpisaniem niniejszego układu.

MOL K64-Kűm.res.pol.-1920-41-299. Kopia maszynopisu, z poprawkami naniesionymi piórem w kilku miejscach. Objętość nieco ponad 7 stron. Na pierwszej stronie czerwonym atramentem zaznaczono: "Część polityczna, uzupełniona klauzulą z 5 VII [1920]". Część gospodarcza 1,5 stron kopii maszynopisu. Bez tytułu oryginalnego, brak podpisów, bez załączników.

Przekład z języka węgierskiego Karolina Wilamowska.

Źródło: https://www.archiwa.gov.pl/files/dwa_bratanki.pdf